„سەردەشت به‌هه‌شتی کوردستان „
ئەو شارەی بە به‌هه‌شتی
کوردستان ناوی دەر کردوە ، شارە جوان ودڵ گیرەکەی سەردەشتی سەر سەوزو سەر بەرزە .
کە ئەو ناوە هەر لە خۆی جوانە
شاری سەردەشت لە رووی
هەڵ کوتەیو شوێنەوە لە سێ لاوە ولە راست وچەپ و سەرەوە لە باوەشی رشتە کەژێکی
مام ناوند دایەو دەوری بە دارستانی خۆرسک وشینایو رەزو باخ گیراوە ولەخوارەوە دۆلێک وکانیو ئاو
شوردەبێتەوە بۆ سەر رووباری کەڵوێو
دەشتێکی پان وبەرین بە زەنجیر چیا ی دەور گیراو
، هەر ئەوەش بۆتە ئەوەی هەمووکات
هەوایەکی مام ناوند وسازگاری هەبێت ولێوان لێو بێت لە جوانی ودڵگیری .
„هەڵکەوتەی شاری سەردەشت „
شاری سەردەشت یەکێک لە
شارەکانی ناوچەی موکریان و سەر بە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژئاوایە کە کەوتۆتە باشووری
شارەکانی پیرانشار و مەھاباد و ھەروە ھا دەێکەوێتە رۆژئاوای بانە و باشووری رۆژئاوای
بۆکان. ھەروەھا سەردەشت دەکەوێتە رۆژھەڵاتی قەڵادزێ و لە کۆتایی‌دا سلێمانی لە باشووری
سەردەشت ھەڵکەوتووە
هەڵکەوتەی ئەو شارە لە سەر سەنوری دەسکر وای کردوە کە بەدوور نەبێت لە مل مانێو قوربانی
دان وبرنگار بوونە . وە ئەوشارە بە لانکی شۆرەشیش
ناسراوە .
ئەو شارە لە زۆر
لایەنەوە پێوستی بە لالێکردنەوە
شیتاڵکردنە ، بەڵام ئەوش بە دڵ
سۆزانی وخەمخۆرانی شارەزا لە کەوناری
ئەوشارە دەکرێت .
“ زمان “
شاری سەردەشت لە گەڵ ئەوەی لە گوندەکانی دەوروو بەری زۆر شێوازی لاجەو جیاواز لە رووی تۆنی دەنگەوە هەست پێدەکرێت ، بەڵام زمانی خوێندنەوەی هەر
ئەو زمانە شیرینو پاراوەی ناوچەی موکریانەو
دوورە لە هەڵ پەڵە . هۆکاری ئەوەش دەگەرێتەوە بۆ ئەوەی کە سەردەشت وناوچەی
سەردەشت هەموو کاتێک زانا وخوێندەواری
لێنەبراوەو بوونی شۆرەش و رێبوارانی مەزنی
وەک مام هێن و هەژار و چەندان زان و بلمەتی تر وایکردوە زمانی وێژەی
ئەو ناوچەیە بە پاکیزەی بە مێنێتەوە .
„وێژە ئەدەب “
نابێ ئەوشمان لە بیر بە چێت کە شاری
سەردەشت خاوەن مێژوێکی دوورو درێژی وێژەی زاراوەی کوردی
سۆرانە .
„ئیبن حاج “
کوری حاجی „
ئیبن حاج کێیە ؟ یان
خۆ ئیبنولحاج (( کەبە عەرەبی: إبن الحاج)) ئەوە نازناوی زانای ئایینی وێژەی بە ناوبانگی گەلی کورد “ مەلا مەحەمەد
کوڕی حاجی حەسەن “ کە لە سەدەی حەڤدە و ھەژدەی زاینیدا ژیاوە. ئیبنوحاج لە یەکێک لە گوندەکانی شاری سەردەشت لە دایکبووە و لە بەر خاتری باوکی بەو
نازناوە ناوی دەرکردووە. ئیبنولحاج شارەزایی زۆری لە زانستا کۆکر دۆتەوە هەی بوە.
دەتوانین ئاماژە بکەین
بە و دوکسایتیە ناودارەی کورد شێخ مەعرووفی نۆدێ و مەلا عەبدوڵڵای بێتووشی کە لە وێژەی
سۆرانی جێپنجەیان دیارە یەکێک بوون لە ناو بانگ ترین قوتابیەکانی
ئیبنو حاج .
„بەڵگە „
یەکێ لەو بەڵگە بە
هێزانە بۆ ناسان دنی ئەو کەسایتیە مەزنەی
سەردەشت نووسراوە زۆر کەوناری زاراوەی سۆرانییەکان شێعری مەھدی نامەی نووسراوەی“ ئیبن
حاجە „کە لە سەدەی ھەژدەدا نووسراوە. کە بەر لە شۆرشی مەزنی وێژەی
سۆرانی لە سەدەی نۆزدە وەو سەری هەڵدا.کە بە
سەرھەڵدانی“ نالی“ سەری بەرزکردەوە و بەرچاو دەکەوێت . وە دواتریش هەر لە سەر ئەو
رێچکەیەو شاعیرانی دیکەی وەکوو شێخ نوری
شێخ ساڵح ، سالم، مەحوی ، حاجی قادری کۆیی،
گۆرانی لوتکە و ناری و قانع و بێکەس هاتنە ناو گۆرەبانی وێژەی سورانی و زیاتر ئەم ئەدەبەیان دەوڵەمەند کرد.تا
گیشتە رابردوێکی نەگەلێک کون و ھاوچەرخانی
بەناوبانگی ئەمڕۆی وێژەی زاراوەی سۆرانی ھێمن و ھەژار، شێرکۆ بێکەس و عەبدوڵڵا پەشێو،
جەلال مەلەکشا، لەتیف ھەڵمەت ورفیق سابیر و بەختیار عەلی و دلاوەر قەرەداخی وچەندانی تریش دەتوانین ناو ببەین .
„سەردەشت
وئایین“
سەر دەشت لە دوای
هێرشی ئیسلام بۆ ناوچەکە و دا تا ئەمڕۆش
پەیرەوی لە ئایینی شافعی دەکات .
بەڵام مێژوی کەوناری سەردەشت زۆر لەوە جیاوازە . وەک دەوترێت سەردەشت شوێنی لەدایک بوونی
زەردەشتە.
فەرەھوەھەر یەکێک لە نیشانییەکانی ئایینی زەردەشتی
وێنەیەکی
خەیاڵیی زەردەشت
زەردەشت یەکێک
لە پێغەمبەران یان لە پیام بەرانی ناوچەکە کە کورد بووە . یەکێکیش لە دامەزرێنەری ئایینی زەردەشت بوو. بەپێی زۆر
سەرچاوە یەکێک لە زانا بلیمەتەکانی ئەو سەر دەمەبوە .هەر چندە سەردەمی ژیانی ڕوون نییە بەڵام زۆرێک لە
لێکۆلەرەوان لە سەر ئەوە کۆکن ودەی بەنەوە بۆ سەدەی ١٨ھەم تا سەدەی ١٠ھەمی پێش
زایین لایان وایە لەو سەر دەمەدا ژیاوە.
ئایینی زەردەشتی یان بەهدین یانژی مازدایاسنا
لەسەر بنەمای بیروبۆچوونەکان و بڕواکانی زەردەشت پێکھاتووە.کە کەسێکی کورد بووە .
ئەم ئایینە جیھان وەکو دووبەرەکییەکی بەردەوام دەبینێت لەنێوان ھێزی پاک و ھێزی
خراپەدا. خوداوەندی «ئاھورامەزدا» خودای چاکە و حیکمەتە، دانەر و پێکھێنەری ئەم
جیھانەیە، «ئەھریمەن» یان «ئەنگرامەینو» ڕۆحە خراپەکانن، مرۆڤیش بوونەوەرێکی
ئازادە و تاکە ئەرکی سەرشانی بریتییە لە یارمەتیدان و سەرخستنی خودای ئاھورامەزدا،
ئەم ئایینە بە شێوەیەکی گشتی لە ناو کوردەکان و پاشان فارسەکان بڵاو بووەوە و لە
سەدەی شەشەمی پێش زایین بوو بە ئایینێکی سەرەکی لە ناوچەکەدا و تا سەرھەڵدانی
ئیسلام لە سەدەی حەوتەمی زایینیدا ئایینێکی گرنگ بوو و بڕواداری زۆری بوو.
„ئاھورامەزدا
و ئەھریمەن“
ئاھورامەزدا خودایە و ئەوەی ھەردەم دژی
دەوەستێت، ئەھریمەنە. واتە شەیتان کە ئیشی خراپە و شەڕە، ئاھورامەزدا خودای
ڕووناکییە و دوژمنی تاریکییە. ھێنەری شەنس و خۆشی و شادییە و ھەموو سیفەتە
باشەکانە، بە پێچەوانەی ئەھریمەن کە شەیتانە مایەی تاریکی ودەرد و ناخۆشییە.
ئایینی زەردەشتی ئایینێکە داوای کاری چاکە و ڕەوشتی باش و یارمەتی نێوان بونەوەری
مرۆڤ دەکات. ئاگر و ڕۆژ ھێمای ئاھورامەزدان، بۆیە لای ئەوان ئاگر زۆر پیرۆزە و
ھەمیشە زەردەشتییەکان لەوە ئاگادار دەکرێنەوە کە ئاگر لە پەرستگاکان نەکوژێتەوە.
ھەر ئەمەشە کە وای لە ئایینەکانی تر کردوە کە وابزانن زەردەشتییەکان ئاگر پەرستن
„ئاڤێستا“
ئاڤێستا کتێبی زەردەشتە کەوا بە کتێبێکی پیرۆز دادەنرێت لەلایەن شوێنکەوتوانی
ئایینی زەردەشتی. وشەی ئاڤێستاش بە مانای بنچینە و بینای پتەوە. ئەم کتێبە بە
زمانی ئاڤێستایی نووسراوە، ئەمەشیان زمانێکی کۆنە کە پەیوەندیەکی زۆری ھەیە بە
زمانی فارسی، زمانی سەنسکریتی و زمانی کوردی. کەبەزمانی کوردی بە ئاوێستا دێت. زۆر
جار مەترسی لەناوچوونی بووە. ئاوێستا ڕۆژگاری ھەخامەنشینەکانەوە ھەزار بەش بووە لە
ڕۆژگاری ساسانیەکاندا ٣٤٨ بەشی مابۆوە بریتی بوو ٣٤٥٧٠٠ ووشە فردەوس لە
شانامەکەیدا ئاوێستابە ١٢٠٠ بەش دادەنێت بەڵام ئەو ئاوێستای ئێستا ھەیە ٨٣٠٠٠
ووشەیە و شەش بەشەو ھەر بەشەو چەندین بەشی لێ دەبێتەوە
کۆنترین و راستترین ئاوێستا لە ووڵاتی دانیمارک
پاریزراوە. وە ئەوانیش ئەزانن چەند راست و بەنرخە بۆیە پەیکەری پەیامبەری کورد
زەردەشت لە‌بە‌رامبە‌ر دادگای ئیستئنافی نیویورک لە گۆڕە‌پانی „مدیسون“
دانراوە لە‌سالی ١٩٥٠ دروست کراوە .
.
سەرچاوەکانە ١- نووسراوەکانی خۆیی ٢- میژووی
ئایینی زەردەشت ٣-ماڵپەڕی کوردانی زەردەشتی ٤-کتێبی مێژووی ئایینی زەردەشت
بڕوادارانی ئێستای ئەم ئایینە“
دوای ئایینی ئیسلام، ئایینی زەردەشتی
بەشێوەیەکی گەورە تەڵاشەی کرد و لەناوچوو. ئێستا لە ھەموو جیھان بەتۆمار ٢٥٠، ٠٠٠
کەس دوای ئەم ئایینە کەوتوون، جگە لەوانەی سەرژمێری نەکراون و بە ڕەگەزنامە لەسەر
ئایینێکی ترن. بەم شێوە:
٦٩، ٦٠١ کەس لە ھیندستان
بە گوێرەی ژماردنی ساڵی
٥٠٠٠ کەس لە پاکستان،
کە لە شاری کەراچی دادەنیشن
١٨ تا ٢٥ ھەزار کەس
لە کیشوەری ئامریکای باکوور
بڕێکی زۆریشیان لە ئێرانن کە بە زۆری، لە
شارەکانی یەزد و کرمان و ھەروەھا لە تارانن، ھەروەھا نوێنەریشیان لە پەرلەمانی
ئێرانی ھەیە
برێکی زۆر کەمیشیان لە ئاسیای ناوەڕاست دەژین.
وەک بەڵخ و تاجیکستان کە شوێنی ئایینی زەردەشتی بوو.
وە زۆرێک لە کوردانی کوردستانی باشوور بە
تایبەتی لە ماوەی ئەم چەند ساڵەی ئاخیردا. لە شاری سلێمانی چوونەوە سەر ئایینی
زەردەشت و پەیڕەوی ئەو ئاینە ئەکەن و ھەوڵی زیندو بوونەوەی ئەدەن پیرۆزە ئەدەن ،
وە زۆرێکی تریش ھەن کە ئەژمار نەکراون
„قیبلە
(ڕوگە) لەئاینی زەردەشتیدا“
قیبلەی زەردەشتیەکان تیشک و ڕووناکیە. ئەوان
لەڕۆژدا دەتوانن بەرەو ڕۆژ و شەوانە لەبەرانبەر تیشکی مانگ، ئاگر، مۆم، چرا نوێژ
بکەن. زەردەشتیەکان تەنھا لە ئاتەشکەدا ڕوو دەکەنە ئاگر و نوێژ دەکەن و تەنانەت
ئەو کەسانەی لە دراوسێ ئاتەشکەدەکانن ڕوو لە ئاتەشکەدە نوێژ ناکەن. ئاگر لە
مەزدەیەسنا ھێمای“ ئەشا“یە. ئەو ئاگرەی لە ئاتەشکەدەدایە وەک ئاڵای مەزدەیەسنا
و ھێمای شووناسی دینی – کولتوری زەردەشتیەکانە. شایانی باسە کە نوێژ لە ئایینی
زەردەشتیدا لە شەو و ڕۆژدا پێنج (٥) جار دەکرێت مێژینەیەکی چەند ھەزار ساڵی ھەیە و
لە ھیچ ئایینیکیترەوە وەرنەگیراوە.
سەرچاوە ماڵپەڕی کوردانی زەردەشتی
„باوەرەکانی
زەردەشتی “ و
„“جەژنەکان
„“
ئایینی زەردەشتی زۆر جەژنی تێدایە.
ناودارترینیان نەورۆزە، نەورۆز جەژنی سەری ساڵە و دەکەوێتە یەکەمین ڕۆژی بەھار. وە
بە ڕۆژی لە دایک بوونی پەیامبەر زەردەشت دێت کە بە پێی زۆر سەر چاوە باسلەوە
دەکرێت زەردەشت لە شاری سەردەشتی ئێستا لە
دایک بووە کە لەو دوو ناوەش وەرد بینەوە
زۆر نیزیکیان بەیەکەوە هەیە و دەکرێت شوێنی زردەشت یان شوێنی زەردشیان
بووبێتو کاتێکیش مەزنبوە
لە رووبەردا و مافی شار بوونی هەبووە لە جێگای شاری زردەشت یان
زەردەشتیان ئەو وشە لە >ز< وە گۆرینی بە سەر داهاتوەو کراوە بە
>س< واتە لە شاری زەردەشتەوە کراوە
بە شاری سەردەشت .
„ژیانی ھاوسەری „
زەردەشتییەکان باوەڕیان وایە کە زەردەشت ھێنانی
بێوەژنی لا پەسندترە لەوەی کە مێردی نەکردبێت، ھەروەھا ژنی بە منداڵی پێ باشترە
لەوەی کە منداڵی نەبێت. ھەروەکوو چۆن تەڵاق دان لەلای زەردەشتییەکان حەرامە.
„مردن
لەلای زەردەشتیەکان „
زەردەشتیەکان باوەریان وایە کە ڕۆح دوای دەرچونی لە لەش، بۆ ماوەی سێ ڕۆژ لەناویدا
دەمێنێتەوە؛ دواتر بۆ جیھانی تر دەڕوات. ھەروەھا باوەڕیان بە حسابکردن ئەوەیە کە
زەردەشتیی چاک تاھەتایە لە بەھەشت دەمێنێتەوە، مرۆڤی خراپیش تاھەتایە لە دۆزەخدا
دەمێنێتەوە.
زەردەشتیەکان بارودۆخی تایبەتیان ھەیە بۆ
ناشتنی مردوەکانیان؛ چونکە ئەوان نایانەوێ جەستەی مردووەکان تێکەڵ بە یەکەکانی
ژیان بێت وەکوو خۆڵ و ئاو و… ھتد. چوونکە باوەڕیان وایە کە پیسیان دەکات بۆیە
مردووەکانیان نانێژن، بەڵکوو بۆ باڵندە گۆشتخۆرەکان جێیان دەھێڵن لەسەر بورجی
تایبەتی کە پییان دەڵێن «بورجەکانی بێ دەنگی». جەستەکان لەلایەن کەسانی تایبەتی
لەسەر ئەم بورجانە دادەنرێن، دوای خواردنی جەستەکانیش لەلایەن باڵندەکان،
ئێسقانەکان لە جێگایەکی تر دادەنرێن لە بورجەکان بەبێ ناشتن.
ھەرچی ئەو زەردەشتیانەی کە لە کۆمەڵگای
موسڵمانی دادەنیشن، کەوا ناتوانن ئەم کارە ئەنجام بدەن، ھەڵدەستن بە دانانی مردوو
لەناو سندوقی پتەوو، دواتر دەینێژن. بەمەش تیکەڵ بە سروشت نابێت .
„شارو هەندێک روونکردنەوەی تر“
با بێینەوە سەر باسەکەمان کە ناس نامەو ناساندنی شارە جوانەکەی
سەردەشتە
وەک لە سەرە تاشەوە ووتم شاری سەردەشت
یەکێک لەو دەڤەر خۆشانەی کوردستانە و چەندین ناو ناوچە و
گوند وچیاو دارستان و رووبار ئاوهەڵدێری دڵ گیرو پێدەشتی پڕپیتو بەرەکەت و رەزو
باخی هەیە کە بوونەتە سەرچاوەی بەژیو ژیان .وە پانتایو کوێستان و کێڵگەو مێرگو
بەژوێنەکانی سەر چاوەیەکی باش و پەرخێرو بێرە. بە هێوی ئەوەشەوە گونجاوە بۆ ئاژڵ
داری و کەسابەت.وە هەر چەندە کاری کاروان
چیەتی وکۆڵبەریش قوورسو تاقەت
پرووکێنە بەڵام لەگەڵ ئەوەش دا وسەرە رای
ئەوەی لەم چەند ساڵەی ئاخردا رووبەروی کۆمەڵ کوژیو کارەساتی زۆر ناخۆش و دڵ تەزێن
بوونەتەوە . بە هۆی داگیر کەران و
رێگرانی خوێن رێژی جمهوری سێدارەی
ئێرانەوە و لە گەڵ ئەوش دا بوونی سنوورە
دەست کردەکانی رۆژ هەڵات وباشور بۆتە
هۆی بەژیوی رۆژانەی خەڵکی ناوچەکە بەتایبەتی هی ناو چە سنوریەکان .شاری
سەردەشت بە پێی ئامارەکانی کۆماری سێدارەی ئێران بێ بەر لە ١٥ ساڵ شاری سەردەشت ٥٠،٠٠٠ هەزار دانیشتوی هەبوە
. وە لەگەڵ ئەوەشدا زیاتر لە ٢٠٠ گوندو دوو شارارە دێش هەن لە ناو سنوری ئەو شارەدا کە هەرە یەکیان لەویتر خۆشەترو
پڕجوڵەترن ، ئەوانەش بریتین لە شارە دێی میراوا کە دەکەوێته نێوان سەردەشت و خانێ کە گەورەترین شارە دێی سەر شارستانی سەردەشتە و شارە دێی رەبەت کە
دکەوێتە نیووان سەردەشت ومەهاباد . وە سەر جەمی
دانیشتوانی شاری سەردەشت و شارە دێ
وگوندەکانی بە ١٣٠،٠٠٠ دانیشتو مەزندە دەکرێت وجیا لە کورد هیچ نەتەوەیەکی تر بوونی لەو
قزایەدا نیە .
„قوربانی دان
“
وەک لە سەرە تاوە باسم کرد شاری سەردەشت
یەکێکە لەو شارانەی کوردستانە مێژوویەکی
پڕلە خەبات و شۆرەش گێرو قوربانی
دان ، خاوەنی دەیان وسەدان شەهیدی ناو سەنگر برنگار بوونەوەی هەیە ، هەر
لە گەڵ ئەوشدا و لە و شەرە ماڵوێران کەرە هەشت ساڵەی کە لە بەینی هەردوو وڵاتی داگیر کەری کوردستان
کرا سەردەشتیش بێ بەشنە بوو زۆر ترین قووربانی دا .
„کیمیابارانی
شاری سەردەشت“
گەورە ترین تاوان کە هاوشێوەی شاری هەڵبجەو
گوندی سوسێنان دەڤەری بارزان و
گوندی شێخوەسانان وشاناخسێی باشوور کرابێت شاری سەردەشتی سەر سەوزە .کەلە لە ٧ی پووشپەڕی ساڵی ١٣٦٦ ھەتاوی بەرانبەر بە
٢٨/٦/١٩٨٧ زایینی ، کاتژمێری ٤،٣٠ سەر لە ئێوارە ھێزە ئاسمانیەکانی رژێمی بەعسی
فاشی و فرۆکەوانە دڵ رەقو خوێنراژەکانی سوپایە ئێراقی
بەسەرۆکایتی سەدامی گۆربەگۆر هێرش
کرایە سەر خەڵکی بێتاوانی شاری سەردەشت ، بە گازی کیمیاوی شاری سەردەشت و گوندی
ڕەشە ھەرمێیان بە بێ روحمانەترین شێوازو
دوور لە هەموو بەهایەکی مەرۆڤایەت وبە
چەکی قەدغەکراو شاریان خەڵتانی خێن کرد . لە و هێرشە
نامرۆڤانەیەدا
لە کۆی
دانیشتوانی شاری سەردەشت ٨٠٢٤ کەس بە گازی کیمیاوی ژەهراوی کران و ١٣٠ کەس لە خەڵکی ئەم شارە شەھید کران ، بوونە
قوربانی …
„“ناوی
گوندە کانی سەر بە قەزای سەردەشت „“
ئ
ئاغەڵان
ئاڵاوان
ئاڵوەتان
ئاڵیەمەران
ء
ئەحمەد بریو
ئەشخەڵ
ئەشکانی خوارێ
ئەشکانی سەرێ
ب
بووبانە
بەسرێ
بەڵاو
باوە
باڵان
باریکایە
بەروێ
باسکەدوو
بانەزێر
بایزمەڕە
بریسوێ
بناوێ ئالانی سەردەشت
بناوێ مڵکاری سەردەشت
بناویلەی بەچووک
بناویلەی حاجی مینە
بناویلەی گەورە
بنۆخەڵێف
بەردەسوور
بەردەسپیان
بێورانی خوارێ
بێورانی سەرێ
بێتووش
بێزیلە
بێشاسپێ
بێلوکە
پ
پارستان
پاش قەبران
پاشبەرد
ت
تووژەڵە
ج
جمگە
جبەران
چ
چوالان
چەکۆ
ح
حەسەناوا، سەردەشت
خ
خانە خەلی خوارێ
خانە خەلی سەرێ
خرێ ئاغەڵان
خوولیسان
د
داوداوە
دەرماناوێ
داربران
دارساوێن
دارمەکۆن
دۆڵەوتوو، مڵکاری سەردەشت
دۆڵەبی
دۆڵەتوو، گەورکی نەڵێن
دۆڵی ئالان
دەشتێ ، باسکی کۆڵەسەی سەردەشت
دەشتێ ، مڵکاری سەردەشت
دیوالان
دێگە ، سەردەشت
دیناران
ز
زێرەمێرگ
زمزیران
زەرگەتان
زەڵێ
زێوە ، گەورکی نەڵێن
زێوە، مڵکاری سەردەشت
ڕ
ڕەبەت
(شارە دێ)
ڕەزگە، سەردەشت
ڕەشەھەرمێ
ژ
ژاژووکە
س
ساوانی ، سەردەشت
ساوانی نوێ
سوورە بان ، سەردەشت
سوورە چۆم
سوونێ
سارتکێ
سپیدارێ (دارمە)، گەورکی نەڵێن
سپیدارێ ، گەورکی نەڵێن
سندۆڵان ، سەردەشت
سۆستانی خوارێ
سەوتاڵ
سەنجوێ
سیپەکان
سەرووچاوە (سەرووچاوە)، بەریاجیی سەردەشت
سەرووچاوە، بەریاجیی سەردەشت
سەردەشت (شارستان)
سەرشیو
سێونێ
سەری مێرگانی نەڵێنێ
سەیداوە ، سەردەشت
سیسێر
سوێروێ
سیرە مێرگ
ش
شاڵگە
شلەسێو
شەڵماش
شێواوکان
شەندرە
شەمۆڵە
شیواشان، باسکی کۆڵەسەی سەردەشت
شیواشان، گەورکی نەڵێن
شیوەجۆ
شیوەسەڵ
شیوەمێرێ
شینوێ
شیبانە
شێتمان
شێخ عیسا
شێخەسوور
ف
فەقێ خدران
فەقیرسلێمان
ق
قوولەسوێر
قووڵتێ
قازان
قامیشە
قەڵاتاسیان
قەڵاتەڕەشێ
قوڵە سمۆر
ک
کوودەڵێ
کاولان
کاژە
کونەورچێ
کونەمشکێ
کانی سپان
کانی بی
کانیی زەرد
کانی ڕەش
کانی سێو
کانی گوێز
کۆلکەڕەشێی خوارێ
کۆلکەڕەشێی سەرێ
کۆڵەسەی خوارێ
کۆڵەسەی سەرێ
کەچەڵاوا
کیفاراوێ
گ
گورگاوێ
گاکووژەی خوارێ
گاکووژەی سەرێ
گوێزیلە
گردەمشک
گرژاڵی خوارێ
گرژاڵی سەرێ
گۆڕان گان
گۆڕە شێر
گۆمان
گوڵان
گۆڵێ
گەرماوی خوارێ
گەرماوی سەرێ
گەرۆر
گروێس
گردێنە
گەنکێ
ل
لیلانێ
م
مووسالان
ماوەلۆ
مامکاوە
مکڵاوێ
مامەوەت
مامەزینە
مارەغان
مەزرا، ئالانی سەردەشت
مەزرا، گەورکی نەڵێنی سەردەشت
مەزناوێ، ئالانی سەردەشت
مەزناوێ، مڵکاری سەردەشت
مەلاشێخ
مەرانێ
مێونێ
میشێخەی دەر
میراوێ (شارە دێ)
مێرگە پیرگە
ن
نواوێ
ناوزەنگ
نارست
نستان
نشکۆڵان
نۆکان
نەبیاوە
نەڵاس
نەڵۆس
نیواش
نێزێی خوارێ
نێزێی سەرێ
نێزێی نێوەڕاست
نیژاوە
نیسکاوێ ، باسکی کۆڵەسەی سەردەشت
نیسکاوێ، گەورکی نەڵێن
و
واوان
وەتماناوێ
وەرگێڵ
وەڵیو
ه
ھەوارە سلێمان
ھەرزنێ
ھەمران
هەنداوێ
ی
یاسیناوێ
یوسف گل
*******
یوسف گل یان وسوەکەل ئەو گوندەیە کە خۆم لێی لە دایک بووم . یوسف گل
دەکەوێتە بەر جادەی بانە سەردەشت و
کەو تۆتە سەر رووباری کەڵوێ و روو بەرووی
باسکی کۆڵەسەی سەردەشتتە ، لە کۆندا ئەو گوندە وچەند گوندی تەر وەک بانەزێرو
بناویلێ کوردان وگەنکێو کاولان و دارساوێن
تابەعی
شارستانی بانە بوە . بەڵام دواتر خراونە تە سەر شارستانی سەردەشت . شایانی
باسە من کاتێک لە وسوەکەل دەرچووم بەشی ئەوندە خوێندەواریم نەبوو تا ناوی خۆشم لە سەر کاغەز بەناسم و
بەنووسم یان بەخوێنمەوە . هەر بۆیەش کەم ترین
شت لە سەر مێژوی ئەو گوندە ئەزانم
و هیچ بەڵگەیەکم بەنووسین نەبینیوەو شارەزایم زۆر کەمە بەداخەوە . بەڵام تا ئەو
رادەی کە لەسەر زاران بیستومەو لە بیرم مابێت
،
وسوەکەل مێژوی دروست کردنی کەمتر لە ١٠٠ سەد ساڵ دەبێت . بەر لە وەسوە کەل
گوندێکی تر هەبوە بەناوی سەندیقە ئەو گوندە یەکێک بوولە گوندە مەزن و خۆشەکانی ئەو
ناوچەیە وپێدەجێت لە سەر دەمی خۆی دا ژیان لەو گوندە دا باش وئاسای بووە ،بۆ راستی
ئەو بۆچوونەشم تاقە بەڵگە یک کە ئەتوانم
پەشتی پێ بە بەستم لە دەوری ئەو گوندە رووخاوە ٦ شەش گۆرستان ئەسریان
ماوە کە هەر گۆرستانێک زیاتر بە سەد گۆر مەزەندە ئەکرێو گۆرەکانیش سەر جەمیان بە کێلی بەرزو جۆرە تاشەبەردێک
کراوەن کە ئەوە دەر ئەخات ژیانێکی شارستانی
تەواو لەو گوندە دا هەبووە . شایانی باسە ئەوەی من باسی دەکەم و لە بەرچاوم
بووە بەر لە ٣٣ ساڵە و نازانم تا ئێستا
هەروا پارێزراوەن یان تەنگیان بە گۆرستانەکان هەڵ چنیبێ وکرابەن بە رەزو
باخ وکێڵدرابەن . هیوادارم وانەبێت ، نەمانی گوندی سەندیقە وەک ووتم بەداخەوە هیچ نازانم بەس
بەرای من دوو هۆکار هەبوە یەکەم پێ دەچێت
شەرێک رووی دابێت وتوشی وێران کاریو نەمان بوو بێت . دوو هەم کە ئەوێش رێی تێ
ئەچێت رەنگە بە هۆی باران و بەفری زۆرەوە تووشی رۆچن ودارووخان بووبێت ،چوونکە
شوێنی گوندەکە گەر چی لە هاوینان دا زۆر خۆش ودڵ گیرە وچەندانە کانی سارد وسازگاری
هەیە ، بەڵام لە زستان دا دەبێتە زەڵکاو رێگای هاتو چۆبەناو مێرگەکاندا زۆر
ئەستەمە . هەندێک بۆچوونی زارەکی هەن و
گوایە لە دوای نەمانی گوندی سندیقە بەتەواوی روودەکەنە ئەوشوێنەی کە
ئێستا وسوەکەلی لێیە . وەک بیستوومە پیرە
پیاوێک بەناوی یوسف یان وێسف
لەوێ کۆخێکی دەبێت داڵدەی خەڵکی ئەدات.لە گەڵ نەمانی ئەسڵی گوندەکە خەڵکی روودەکەنە ئەو شوێنەو ئاوەدانی دەکەنەوە
. رایک هەیە کە ئەو یوسفە کاڵ دەبێت واتە موزەرد بوە و ئەو ناوە لەو یوسف کاڵە
وەرگیراوە یان خۆ رایەکیتریش دەوترێ ئەو وێسف ناوە پیربوەو لە زمانی
کوردیشدا لە زۆر دەڤەر بە بەساڵ داچوو
دەڵێن کال واتە پیر کەلە شێوەزاری
کرمانجیدا زۆر باوە ،بوونی ئەو شێوە زارەش لە دەڤەرە دا دەگەرێتەوە بۆ باپیرە
گەورەی بابانەکان ،کە بەو شێوە زارە قسەی کردوەو میری ئەو ناوچەیەش بووە ، لە سەر
چاوەو مێژوی بابانەکاندا بەم شێوەیەیە کە لەناو ئەم کەوانەدایە. فەقێ ئەحمەدی دارەشمانە کە بە باپیرە گەورەی بانانە کان ناو دەبرێت ،
لێرەوە دەست پێدەکات .( میر ئه‌حمه‌د کوری کاکه‌میر کوری میر ئه‌بدال ی یه‌که‌م کوری میر شه‌مسه‌دین
ی میری جزیرا بۆتان ناسراو به فه‌قئ ئه‌حمه‌دی داره‌شمانه، باپیره گه‌وره‌ی بابانه‌کان
و میراوده‌لی یه‌کانی پشده‌ری و فه‌یزولله‌به‌گی یه‌کانی بۆکان. باوکی ئه‌م میره قاره‌مان
و میژوییه‌ی کورد، میرئه‌بدالی یه‌که‌م له سه‌ده‌کانی ناوه‌راست به‌هوی ململانیی ده‌سلات
و کیشه‌ی ناو خۆی بنه‌ماله‌که‌یان له‌ته‌مه‌نی جوانی دا له میرشه‌مسه‌دینی باوکی که
میری بۆتان ده‌بیت ، یاخی ده‌بیت و په‌نا ده‌باته به‌ر شآێ سه‌فه‌وییه‌کانی ئه‌وکاتی
ئیران . له‌و سه‌رده‌مه‌دا میر نشینی بۆتان که گه‌وره‌ترین میر نشینی کورد بوو سه‌ر
به خه‌لافه‌تی ءوسمانییه‌کان بوو. ئه‌و رۆژگاره‌ش دوژمنایه‌تی قول له نیوان ئیران
و ءوسمانییه‌کان داهه‌بوو ، شای ئیران پیشوازییه‌کی گه‌رم له میر ئه‌بدال ده‌کات ،
به‌مه‌به‌ستی ئاژاوه نانه‌وه‌وه‌و به‌تفاق و کۆمه‌گی زۆره‌وه ده‌ینیریته سنوری قه‌له‌م
ره‌وی میر نشینی بۆتان و ناوچه‌ی موکریان ی پیشکه‌ش ده‌کات .. میرئه‌بدال جاری یه‌که‌م
بنکه‌ی ده‌سه‌لاتی خۆی له ورمئ داده‌مه‌زرینئ پاش چه‌ند سالیک که ده‌سلاتی فراوان
ده‌بیت بنکه‌ی ده‌سه‌لاتی ده‌گوازیته‌وه گوندی مه‌رگه * پاش چه‌ند سالیک له دسه‌لات
داریه‌تی میر ئه‌بدال له موکریان هه‌ولی کۆجی دوایی باوکی پی ده‌گات .بی پرسی شای
ئیران ده‌گه‌ریته‌وه بۆتان و خۆی ده‌کاته جینشینی باوکی و ده‌بیته میری بۆتان ،ده‌سه‌لاتی
مو کریانیش به هه‌ردو کوره‌که‌ی کاکه‌میر و بابه‌شێخ ده‌سپیریت. کاکه‌میر براگه‌وره
وبابه شیخ برا بجوک ،بۆ ماوه‌ی جه‌ند سالیک به دسه‌لات داری ده‌مینه‌وه له ناوجه‌که‌دا
بلام سه‌رئه‌نجام شای ئیران پیلانیان له دژ ده‌گیریو به ده‌ستی جه‌ند که‌س له‌ده‌ست
و پیوه‌نده‌کانی خۆیان زۆر نامردانه جوته برا ده‌کوژن و سه‌روه‌ت وسامانیان به تالان
ده‌به‌ن. ئیستا گۆری هه‌ردو برای جوانه‌مه‌رگ له‌گندی مه‌رگه‌ی نزیک به‌نداوی دوکان
شوینه‌واریان ماوه، سەرچاوە وەکو خۆی
فەقێ ئەحمەدی دارەشمانە ویکیپیدیا). رایە کیتریش هەیە کە پێیان وایە کاتی خۆی لەو گوندە دا گوڵێک هەبوە بەزۆری هەر بەناوی ئەو گوڵەش ناوی دەرکردوە ولە فارسیش
دا بەو گوڵە دەوترێت ( یوسف گل )
ئەوەش زۆر رێی تێ ئەچێت چوونکا لە کوردەواری دا زۆر بەی ناوەکان لە بوونی شتێکەوە
هاتوە ،وەک لە مابینی بەسرێ وبریسوێ ومکلاوێ دەشتێک هەیە گوڵی نەرگزی لیدەروێت لە
بەهاران داو هەر بەدەشتی نەرگزان بەناو بانگە ،یان وەک ناوی سەردەشت کە پێ دەچێت هەر
لە زەردەشتەوە هاتەبێت .
„وسوەکەل „
وسوەکەل بە پێی سەر ژمێریەک، کە ١٠دە ساڵ لەمەو بەر کراوە „٢٧٥“ دانیشتوی هەیە کە پێک هاتون لە
٤٩ خێزان هەر چەندە پێ دەچێت ئێستا کەم تریش بووبێتەوە بەداخەوە بەرێژەیەکی زۆر خەڵک روودەکاتە
شارەکان بۆ باشترکردنی بەژێوی ژیان و گوزران .
وسوەکەل
لە رووی هەڵکەوتەی شوێنەکەی بە قدپاڵێکەوەیە گەرچی
شوێنکی خیزەڵان و ڕقەن و کەم
ئاوە بەڵام زۆر دڵ گیرو خۆشە لە سێ لاوە
مەجاڵی چوون بۆ ناو گوندەکە هەیە بەڵام لای خوارەوەی بەردەڵان وهەڵ دێرێکی چڕەو کەسانی شارەزانەبن بەتایبەت لە شەودا دەرچوون لێی مەحاڵە . با
کەمێک باس لە وسوەکەل ورۆڵی لە شۆرشدا بەکەم ، بەڵام کورد وتنی دە ووترێت دۆمبێ
وکڵاش بۆ خۆی بەکات . کە دڵ نیام و دڵنیا بەن هەرگیزوا نابێت و زۆریش بەداخەوەم کە
رەنگە نەشتوانم مافی خۆشی پێبەدەم مەجاڵی
ئەوەم نابێت بە پڕژێمە سەر هەموو بیرەوەریو بەسەر هاتەکان .ئەوش بە هۆی ساڵانێکی
زۆری دووریو غەریبیو پێرش بالەوێ بەوستێت، کە چۆن فەرزەی لێبریوم و تووشی بیر
چوونەوەشی کردەبم هێشتا کەمە .
دا بۆیە هەر بەرێزێک کە هاوکارو یارمەتی
دەرم بێت سپاسی دەکەم .
„شۆرەش و وسوەکەل“
لە و کاتەوەی کە من فامەم کردۆتەوە ، خەڵکی وسوەکەل بە تەوای
ماناوە شٶرەش گێرو شۆرەش پەروەرو یارمەتی دەری شۆرەش بوون . شۆرەش گێریو
وسوەکەلی وسوەکەلی وشۆرەش گێری دوو شتی لە
یەک دانەبراو و ئاوێتەی یەکتری بوون . ئەوەتنها
قسەیەکی سەر زای منی وسوەکەلی نە یەو ئەو سەدان رێبوارو پێشەرگەو خەڵکانی
شۆرەش گێرە شاهیدی ئەو راستیەن کە لە وسوەکەلەوە رەت بوون ودەزانەن کە
وسوەکەلیەکان چەندە نان خۆش و مێوان دۆست
و شۆرەش پەروەر وپاڵ پەشتی شۆرەش وخەباتی نەتەوەکەیان بوون . باشم لە بیرە کەم شەو
هەبوو کە پێشمەرگە لە ماڵ مان نەبێت هەر
کا تێکیش کە بۆ ماوەیەکی کەم ماڵمان بێ پێشمەرگە دەبوو لە ناخی دڵەوە وەرەسیمان
دەکردن و زۆر جاریش کە وا هەبوو چەند پێشمەرگەیەک روویان دەکردە گوندەکەمان و بەر
هەموو ماڵە کان نەدەکەوتەن ئەوە خەڵکانی
تر دەچووین و لە دەوریان خەر دە بووینەوە . سەرەرای ئەوەش کە زۆربەی ماڵەکان خۆیان کەسێک یان پێشمەرگە
بوو ، بۆ نەموونە هەر لە دەست پێکی شٶرەشەوە لە بیرم نایەت لە ناو بنەماڵەی خۆمان
دا بۆ ماوەی ساڵێک بێ پێشمەرگە بووبێت و
لە کۆی چوار برا هەر جارەو یەکێک و جاری واش بوە دوو وانمان لە ناو شۆرەش دا بووین . زۆربەی بنە ماڵەکانی
تریش هەر بەو شێوەیە بوون .……
بەشی زۆری ئەم بابەتە ماوەو لە بەر زۆری
بە باشم زانی بیبرم، بەتایبەت ناوی شەهیدەکان و شوێن وکاتی شەهید بوونیا و ئەو
شەهیدانەش کە رووفاتی پیرۆزیان بەنەسیبی
خاکی وسوەکەل بوە. ناوی چیاکان کانیەکان رووبارە کان مەرزراو باخو رەزەکانی ئەوناو
چانەی کە خۆم لێیان بووم وهەمووکات لە گڵیان دەژیم .
تێبینی …. بەنیسبەت ئەو وێنانەی کەڵکم لێوەر گرتوون ،
سەرەتا لە گەڵ رێزو سپاسم بۆ خاوەنەکانیان
کە دەڵێم : خاوەنە کانیان مەبەستم لەوەیە کە بەداخەوە بەشی زۆر لە خاوەنی
ئەو وێنانە هەر رەنگە ئاگاداریش نەبن کە لە ناو تۆرە کۆمەڵایەتیەکان بڵاو بوونەتەوە
. هەر بۆیەش من بە مافی خاوەنە
خۆرەسکەیان ئەزانم کە ئەو شانازیو
سپاسەمان لێوەر گرن و لە گەڵ ئەوەی سپاس ودەست خۆشیان پێدەڵێم وەک خۆشیان و من چۆنم بەر دەست کوتون هەر واش
دام ناوەن و ئەوەش بەس بۆ خەزمەتی ئەو
شارە ئەم کارەم کردوەو ، پێشەم وایەو بەمافی زۆر کەسیشی ئەزانم و رەوایە کە
بەڵێم ئەوانیش بەو بەری شانازیو سپاسەوە
بەشێکەن لە خاوەنی ئەم بابەتە . هیوادارم لە جێگای دڵ رەنجان وگلەی و گازندە
هەوڵی جوانکردن وبەرو پێشبردنی بەن ،
